Дундад зууний үеээс хойш хэрэглэгчийн төлөх татвар хөнгөн хэлбэрийн төлж болохуйц байдлаар үүсч бий болжээ. Латин хэлний үгийн сангийн „teloneum“ гэдэг үгнээс гаралтай / Гааль / бөгөөд хотуудад төрөл бүрийн харилцаа хэрэглээний хүрээнд орж ирсэн. 15-р зуунаас эхлэн энэ ганцаарчилсан гэж нэрлэгдэж байсан татвар нь „Accise“(lat./frz) ( улсын нийтийн татвар) гэж нэрлэгдэх болсон бөгөөд анх 1754-1755 онд Gun Bruhl гэгч хүн санаачилсан байна. Одоогийн Герман улсын Sachsen мужийн Bremen хотод татварын ерөнхий төв гэж анх байгуулагдаж байсан ба одоогийн НӨАТ-ын асуудал эрхэлсэн газартай адилтган нэрлэж болно. Мөн 1863-1884 оны үед Бремен хотноо НӨАТ-ыг орлогын ерөнхий татвар гэж нэрлэж байжээ.
Герман улсад анх дэлхийн 1-р дайны эдийн засгийн хямралаас болж 1916 онд бүх барааны тээвэрлэлтэнд Тамганы татвар, мөн 1918 оноос 1967 он хүртэл Allphasen-Bruttosteuer буюу үечлэлийн бохир орлогын татвар гэж нэрлэж байжээ.
Анх 0.5% байсан бөгөөд байнга өөрчлөгдөж нэмэгдсээр 1935 он гэхэд 2%, 1946 онд 3%, 1951 онд 4% болж нэмэгдсэн байна.
1968 онд Европын хэмжээнд нэмэгдсэн өртгийн татвар ба татварын өмнөх татвартай хамт хураах системд оржээ.
1977 оны 5-р сарын 17-нд Европын хэмжээнд нийт 6 чиглэлээр хамгийн анхний чухал дүрмийг Орлогын татварт оруулж өгчээ. Энэ чиглэлээр Европын холбооны гишүүн улсуудад татварын талаархи хичээл сургууль, мэргэжил дээшлүүлэх чиглэлээр хүмүүсийг тусд нь бэлдэж эхэлжээ.
НӨАТ гэж юу вэ?
Энэ бол хувь хүнд шууд ногддоггүй харин тухайн хүнд үйлчилсэн үйлчилгээ ба бараанд ногдуулсан шууд бус хэлбэрийн татвар гэж олон улсын практикт өргөн хэрэглэх болжээ.
Онолын хувьд НӨАТ бол үйлдвэрлэл,үйлчилгээнд оролцогчдын бараа эсвэл үйлчилгээнд нэмэгдүүлсэн өртөгт ноогдсон татвар. Гэхдээ НӨАТ нь хэрэглээнд оногдох татвар бөгөөд НӨАТ-ыг төлөгч нь бүтээгдэхүүн,үйлчилгээг мөнгөөр худалдан авч байгаа эцсийн худалдан авагч. Үйлдвэрлэгч эсвэл борлуулагч нь зөвхөн НӨАТ-ыг эцсийн хэрэглэгчдээс хураан авч улсад тушааж байгаа,тайлан гаргагч хуулийн этгээд эсвэл хувь хүн байдаг. Өөрөөр хэлбэл,үйлдвэрлэгч болон борлуулагчийн НӨАТ-ыг хурааж аваад өөрийнхөө дамжлагад төлсөн НӨАТ-аа тэр цуглуулсан НӨАТ-аас хасаад үлдсэн хэсгийг нь улсад тушаана гэсэн үг. Хэрэв илүү төлсөн бол улсаас буцаан авч болно.
Яагаад НӨАТ-ыг хэрэглэдэг вэ?
Дэлхийн улс орнууд НӨАТ-ыг хэрэглэх болсон нь тэдгээр улсуудын татварын тогтолцоо нийгэм,эдийн засгийн хөгжил,ард түмний байнга өсөн нэмэгдэж байгаа үйлдвэрлэл,хэрэглээ зэрэг тухайн нөхцөл байдалд тохирохгүй болсонтой шууд холбоотой. Ер нь аливаа улсын татварын тогтолцооны гажуудал нь дараах үндсэн 4 төрлийн гажуудлын аль нэгэнд,эсвэл доорх бүх ангилалд нэгэн зэрэг хамаарах тохиолдол ч байдаг. Үүнд:
1.Мөрдөж байгаа худалдааны татварын хууль хийдэл ихтэй, өөрөөр хэлбэл, нийгэм эдийн засгийн орчинд амьдрах боломжгүй байх.
2.Тухайн улсын гаалийн албанаас экспорт, импортод ялгавартай хандах татварыг үгүй болгохыг шаардах.
3.Бусад татварууд дахь хөнгөлөлтийг шаардах
4.Тухайн улс үндэстний эдийн засгийн хөгжлийн хурдацтай татварын тогтолцооны хөгжилт хөл нийцэхгүй байх.
Улс орон бүр НӨАТ-ыг хэрэглэхдээ хуучин татварын системийнхээ аль хэсгийг НӨАТ-аар солих нь тухайн улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал, үйлдвэрлэл үйлчилгээний аль салбарын татвараа нэмэх шаардлагаас хамааран хэрэгжсэн байна.
Аливаа улс орон НӨАТ-ыг хэрэглэх эсвэл шилжих дараах түгээмэл шалтгаантай. Үүнд: Франц, Швед, Дани зэрэг орнуудад НӨАТ-ыг жижиглэн худалдаанд хэрэглэж, үйлдвэрлэгчдийг татварын дарамтаас чөлөөлөх зорилготой хэрэгжүүлсэн. Тухайлбал:
Франц : Францын хуучин татварын тогтолцоо TVA тавар авах салбаруудын хуваарилалт оновчгүй, татварын бодлого нь үйлдвэрлэгчдийн нуруун дээр хэт дарамт учруулж /20%/, жижиглэн худалдаанаас авах татвар хэт доогуур /2, 7%/ тогтоосноос тэнцвэргүй татварын бодлого хэрэгжүүлэж байсан нь НӨАТ-ыг хэрэгжүүлэх гол шалтгааны нэг болсон. Харин ХБНГУ, Голланд улсуудад давхар таварын алдаатай бодлогыг өөрчлөхийн тул НӨАТ-ыг хэрэглэсэн.
АНУ: Америкийн Нэгдсэн Улсын хувьд тухайн үед Европын улсууд нь АНУ-ын дэлхийн зах зээл дээрх гол өрсөлдөгчдийн нэг байсан. АНУ-ын бүтээгдэхүүний дэлхийд өрсөлдөх чадвар НӨАТ-ын системд шилжихгүй бол унах хэлбэрт орсон нь АНУ НӨАТ-ын тогтолцоонд шилжих гадаад хүчин зүйл нь болсон. АНУ-ын дотоодын эдийн засгийн нөхцөл байдлын хувьд НӨАТ-ыг хэрэглэж улсын төсвийг бүрдүүлэх, тухайн жилүүдэд тулгарсан төсвийн алдангийг арилгах чухал ач холбогдолтой байв.
АНУ-ын хуучин систем нь 1975 оныг хүртэл хувь хүн, аж ахуйн нэгж байгууллагын орлогын татвар дээр суурилсан тогтолцоотой байсан. Энэ нь бүтээгдэхүүнээ гадаад улс орнуудад экспортлодог компаниудын бүтээгдэхүүний үнэд нөлөөлж улмаар дэлхийд өрсөлдөх чадварыг нь бууруулж байв. Энэхүү гажуудлыг арилгах, засах арга нь НӨАТ-т шилжих явдал байсан.
а/ НӨАТ-ыг хэрэглэснээр АНУ-ын төсөвт их хэмжээний мөнгө төвлөрөх нь эдийн засгийн тооцоогоор батлагдсан. Хэдийгээр зарим үйлдвэрлэлийн салбарт хөнгөлөлт үзүүлсэн ч НӨАТ-ыг зөвхөн 1,0 хувиар өсгөхөд төсөвт 5-6 триллион доллар төвлөрөх тооцоо гарч байв. Иймээс НӨАТ-ыг 6,0 хувиар тогтооход л тухайн үедээ АНУ-ын төсвийг бүрдүүлэгч орлогын албан татварыг бүрэн орлож чадах тооцоо гарсан. Энэ нь 30 триллион доллар гэсэн үг.
b/ Иймээс нэгэнт НӨАТ нь ашиг дээр суурилдаггүй, бараа, үйлчилгээнд суурилдаг учир компани ашигтай, ашиггүй ажилласнаас үл хамааран улсын төсөвт төвлөрөх мөнгөн орлогын хэмжээ тогтвртой байдаг нь их ач холбогдолтой юм.
с/ Татвар төлөгч компани ашигтай, ашиггүй ажилласнаас үл хамааран НӨАТ төлнө. Энэ нь өмнөх тогтолцооноос ялгаатай.
1975 оноос өмнө АНУ-д ашигтай ажилласан компани нь татвараа төлж, ашиггүй ажилласан компани нь татвараа төлөлгүй эсвэл хөнгөлөлтөд хамаардаг байв.
d/ НӨАТ-ыг эцсийн бүлэгтээ аж ахуйн нэгж, компани биш эцсийн худалдан авагч үүрч байгаа болохоор компаниуд санхүүгийн эргэлтийн үүсгэвэртэй болж хуваарилалтаа анхаарах боломжтой болсон.
f/ НӨАТ хэрэглэснээр татварын байгууллагын удирдлагыг хөнгөвчилсөн.
Дэлхийн улс орнуудад хэрэглэж байгаа НӨАТ-ын хувь хэмжээ
НӨАТ нь эцсийн дүндээ аливаа улс орны хүн ам, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудыг нэг тайлан баланст оруулдаг, сүүдрийн эдийн засаг буюу хар зах зээлийг арилгах, багасгах, мөнгөний урсгалыг төр өөрийн хяналтад байлгаж, хувь хүн, аж ахуйн нэгж байгууллагыг санхүүгийн цэгцтэй тогтолцоонд оруулах механизм юм.
Харин Монгол улс нь 1998.01.08-аас эхлэн НӨАТ-ын хуулийг мөрдөж эхэлсэн бөгөөд 2006 оны 7-р сард дахин шинэчлэн боловсруулж 2007.01.01-нээс мөрдөж байна. Манай улсад НӨАТ-ыг хэрэглэхдээ 10.0 сая ба түүнээс дээш борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгж байгууллага, хувь хүн НӨАТ төлөгч байна гэж зааж өгсөн нь НӨАТ-ын үндсэн мөн чанарыг гажуудуулж Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, тодорхой зүйл, заалтыг зөрчихөд хүргээд байна.
Манай улсад өнөөдрийн байдлаар ойролцоогоор 4000 субъект л НӨАТ тайлагнагч буюу төлөгч. Үлдсэн 28000 аж ахуйн нэгж, байгууллага, хэдэн арван мянган иргэд / хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид / нь НӨАТ төлөгч биш.
Гэтэл 2006 оны 11 дүгээр сарын 8-нд Монгол улсын “Гаалийн ерөнхий газар”-ын статистик мэдээллийн хэлтсийн мэдээгээр дараах дүн гарсан байна.
Эдгээр иргэдийн нэрээр орж ирсэн барааны гааль дээр төлсөн НӨАТ нь улсын төсөвт шууд орсон боловч энэхүү иргэд маань НӨАТ төлөгч биш гэсэн ангилалд хамаарагдан НӨАТ-ын буцаан авалтын сангаас хүртэх эрхгүй юм. Жишээ нь, 2003 оны байдлаар дөнгөж 13 иргэн НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлсэн байна. Хамгийн гол нь энэхүү барааг цааш нь авч дамжуулан борлуулж байгаа этгээд болон үйлдвэрлэлээ түүхийн эдийн материал болгон хэрэглэж байгаа үйлдвэрлэгч нар тухайн анхны иргэд нь НӨАТ-ын падаан бичиж өгөөгүй гэдэг үндэслэлээр тэдгээрийн гааль дээр төлөгдсөн НӨАТ-ын зардлыг өөрөө төлөх НӨАТ-аасаа хасаж чаддаггүй.
Иймд тухайн барааны гааль дээр төлөгдсөн НӨАТ дээр дахин НӨАТ-ын татвар нэмж улмаар 2 удаа давхардсан НӨАТ-тайгаар эцсийн худалдан авагчид борлуулж тэдгээрийг хохироож байна.
Эсвэл тухайн барааг борлуулалтдаа оруулалгүйгээр орлогоо нуун дарагдуулж хуурамч тайлан баланс гаргах хууль бус үйлдвэр рүү түлхэж байна. ААН, байгууллага, иргэд энэхүү хуулиар тогтоосон 10.0 сая төгрөгийн борлуулалтын орлого гэх улаан шугамын доогуур орох гэж чармайх нь бүгдийг гэмт хэрэгтэн болгож байна.
НӨАТ-ын хуульд байгаа хэд хэдэн заалтууд, ялангуяа НӨАТ-ын тайлан гаргах процессыг Татварын ерөнхий хууль, Нягтлан бодох бүртгэлийн хуулийн зохицуулалтын хүрээнд хэт хамааруулснаас болж НӨАТ-ын тайлан гаргах явц нь хууль зүйн алдаанд хүргэдэг.
Англи, АНУ-д НӨАТ төлөгч нь анх аж ахуйн нэгжээ бүртгүүлэхдээ НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлдэг. Гэхдээ мөнгөн суурь, эсвэл аккуриель суурийн аль нэгийг сонгодог. Өөрөөр хэлбэл, дээр дурдсан хоёр суурийн алинд нь хамаарахаас шалтгаалж НӨАТ-ын гэрчилгээнд тухайн этгээдийн сонгосон суурийн кодыг тэмдэглэж, НӨАТ-ын тайлан гаргах хугацааг 2, 3, 6, 12 сар гэх мэтээр нарийн тодорхой зааж өгдөг практик нэгэнт тогтжээ.
Харин Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа эрх зүйн зохицуулалтын хүрээнд мөнгөн болон аккуриель суурийн аль алиныг нарийвчлан тодорхойлоогүй, яаж хэрэглэх талаар тодорхой зохицуулалт байхгүй байгаа нь нэг талаас хууль хэрэглэх эрх бүхий албан тушаалтан өөрийн дур зоргоор авирлах үндэсний бүрдүүлж, нөгөө талаас хувь хүн, аж ахуйн нэгж байгууллага орлогоо нуун дарагдуулах зэргээр хар зах зээл бий болох эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж байна.
